Για το "μπαρ"

Όποιος μπήκε γιατί νομίζει ότι είναι υποχρεωτικό...
Να την "κάνει"!
ΤΩΡΑ!!!!!!!!!!!!!!!

(Εκτός από όταν δεν έχουμε βιβλία... Τότε είναι υποχρεωτικό... Για γκελ μπουρντά, καμάρια μου!)

Τρίτη 27 Ιανουαρίου 2015

Το κάρφωμα των λέξεων: Στρατιώτης ποιητής (Μίλτος Σαχτούρης) - Ποιητική (Μανόλης Αναγνωστάκης)

    Μια πόρτα ανοιχτή, η ανάπτυξη ενός στίλβοντος ποδηλάτου, το καταφύγιο που φθονούμε, νάρκης του άλγους δοκιμές, η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος,,.. Αμέτρητοι είναι οι ορισμοί και οι αφορισμοί για την ποίηση.
   Μέσα σε αυτούς εντάσσεται ο κι εκείνος του Μίλτου Σαχτούρη στο ποίημα του "Στρατιώτης ποιητής". Είναι ο ποιητής δηλαδή ένας στρατιώτης, υπακούει σε ένα καθήκον και άρα πρέπει να φανεί άξιος αυτού.   Μην βιαστείτε όμως να χαρακτηρίσετε τον Σαχτούρη υπέρμαχο του δόγματος "η τέχνη για τη ζωή", δηλαδή υπέρμαχο της "στρατευμένης τέχνης". Γιατί μπορεί το ποίημα να εκκινεί από την πραγματική ζωή, τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα της Κατοχής, του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής νοσηρότητας, πλην όμως η πραγμάτευση του γίνεται γίνεται φιλτραρισμένο μέσα από  αισθητικούς όρους και αυτό έχει ως αποτέλεσμα το ποίημα του Σαχτούρη να μην αποτελεί μια δημοσιογραφική καταγραφή της εποχής, αλλά αναγόμενο στο γενικότερο και το διαχρονικό να αποκτά υπερχρονική και οικουμενική διάσταση.
   Συνηθίζω κάποια ποιήματα, όπως το" Β' Σχεδίασμα" των "Ελεύθερων Πολιορκημένων" του Σολωμού, την "Υστεροφημία " του Καρυωτάκη ή  τον "Βασιλιά της Ασίνης" του Σεφέρη (ανάρτηση προσεχώς) να τα χαρακτηρίζω "πελεκημένα" εξαιτίας της αρτιότητας τους και της ισορροπίας τους μεταξύ περιεχομένου και μορφής. Ε, το ποίημα του Σαχτούρη είναι σφυρηλατημένο. Αποτελείται από τρεις στροφές και δεκατέσσερις στίχους, όμως ο νοηματικός του πυρήνας είναι πολύ λιγότερος ποσοτικά. Γιατί το εκφραστικό σχήμα που κυριαρχεί  είναι οι επαναλήψεις και στο σημείο αυτό ας βάλω την μελοποίηση του Γιάννη Σπανού, που πάνω στις επαναλήψεις αυτές βασίζεται, τις οποίες μάλιστα και πολλαπλασιάζει, κατορθώνοντας έτσι να τονιστεί περισσότερο ότι θα δούμε παρακάτω ότι πρέπει να τονιστεί...


Δεν έχω γράψει ποιήματα
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου

Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου

Δεν έχω γράψει ποιήματα
δεν έχω γράψει ποιήματα
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω 

  
Διαγράφοντας ό,τι επαναλαμβάνεται, αυτό που μένει είναι τέσσερις- πέντε στίχοι: 
Δεν έχω γράψει ποιήματα
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου
μόνο σταυρούς 
σε μνήματα 
καρφώνω

    Ένα οξύμωρο έχουμε στην αρχή. Ένα ποίημα να ξεκινάει και το ποιητικό υποκείμενο να δηλώνει ρητά πως δεν έχει γράψει ποιήματα. Αυτό αιτιολογείται στους επόμενους στίχους. Πέρασε ολόκληρη τη ζωή του αντιμετωπίζοντας επικίνδυνες και δύσκολες καταστάσεις, πράγμα που υποδηλώνει πως η ποίησή του υπηρετεί έναν άλλο, ευρύτερο σκοπό. Τα ποιήματα δηλαδή του ποιητικού υποκειμένου, το οποίο έχει επιβιώσει από τις καταστροφές,  δεν καλλιεργούν την ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών για δόξα αλλά και υστεροφημία, ούτε αποσκοπούν στην έκφραση προσωπικών βιωμάτων. Αντίθετα, αποτελούν όχημα έκφρασης και μνήμης της φωνής των ανθρώπων που δεν τα κατάφεραν, των ελπίδων τους που ματαιώθηκαν, των επιθυμιών που ανεστάλησαν, νυν και αεί και στους αιώνες των αιώνων- χωρίς αμήν. Παρόμοια το εκφράζει και ο Νίκος Εγγονόπουλος σε ένα δικό του ποίημα: "σαν πάει κάτι να γραφή είναι ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου".
   Ωραία! Και γιατί οι επαναλήψεις; Είχε κάνει καμιά συμφωνία με κάποιον εκδοτικό οίκο να έχουν τα ποιήματά του συγκεκριμένο αριθμό στίχων, έδινε τίποτα πανελλήνιες κι έπρεπε το γραπτό του να έχει συγκεκριμένο αριθμό λέξεων; Μπα, ε! Οι επαναλήψεις σφυρηλατούν και μορφοποιούν μεστότερα το περιεχόμενο του ποιήματος. Κάθε επανάληψη αποτελεί μια σφυριά στο αμόνι της ποιητικής δημιουργίας κι αποτυπώνει στο ποιητικό καλούπι το μήνυμα του ποιητή, εγχαράζοντάς το βαθύτερα και πιο ξεκάθαρα, ώστε να μείνει τελικά στο μυαλό των ανθρώπων  και να επιτελεστεί έτσι το χρέος του ποιητή- στρατιώτη και να εκπληρωθεί ο λόγος για τον οποίο πολεμάει, να διατηρήσει δηλαδή την μνήμη των ανθρώπων που χάθηκαν αλλά και την μνήμη της απώλειάς του ...  Εξ ου και ο τίτλος λοιπόν...
  Διέλαθε  της προσοχής μας ωστόσο, ένα πολύ σημαντικό σημείο... Γιατί το ποιητικό υποκείμενο "καρφώνει" σταυρούς, και δεν τους τοποθετεί, ας πούμε; Τι υπαινίσσεται με άλλα λόγια η επιλογή του ρήματος "καρφώνω";
Βάζω ακόμα μια εμπνευσμένη μελοποίηση του ποιήματος από την παραγνωρισμένη Μαρία Βουμβάκη και  όσο την ακούμε
ας δούμε ένα ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη, ποιητή συγκαιρινού του Σαχτούρη, εκπροσώπου όμως της κοινωνικής/ αντιστασιακής ποιητικής τάσης  της α' μεταπολεμικής γενιάς.

ΠΟΙΗΤΙΚΗ
—Προδίδετε πάλι την Ποίηση, θα μου πεις,  
Την ιερότερη εκδήλωση του Ανθρώπου
  Τη χρησιμοποιείτε πάλι ως μέσον, υποζύγιον
Των σκοτεινών επιδιώξεών σας
 Εν πλήρει γνώσει της ζημιάς που προκαλείτε  
 Με το παράδειγμά σας στους νεοτέρους.
 
–Το τί δεν πρόδωσες εσύ να μου πεις
  Εσύ κι οι όμοιοί σου, χρόνια και χρόνια,
Ένα προς ένα τα υπάρχοντά σας ξεπουλώντας   
Στις διεθνείς αγορές και τα λαϊκά παζάρια
 Και μείνατε χωρίς μάτια για να βλέπετε, χωρίς αυτιά  
Ν’ ακούτε, με σφραγισμένα στόματα και δε μιλάτε.
  Για ποιά ανθρώπινα ιερά μάς εγκαλείτε;
 
Ξέρω: κηρύγματα και ρητορείες πάλι, θα πεις.
  Ε ναι λοιπόν! Κηρύγματα και ρητορείες.
 
Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις
 
Να μην τις παίρνει ο άνεμος.

   Το ποίημα επιγράφεται "Ποιητική", αφορά δηλαδή την ποίηση και δη την ποίηση ως τέχνη. Ο Αναγνωστάκης δηλαδή αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίον και στον σκοπό για τον οποίο θεωρεί πως γράφεται η ποίηση, άρα και στους στόχους τους οποίους εξυπηρετεί αυτή. Αναπάντεχα ξεκινάει κι αυτό εδώ το ποίημα. Το ποιητικό υποκείμενο παραθέτει τα λόγια που λογικά θα έλεγαν οι υποστηρικτές μιας αντίθετης ποιητικής θεωρίας, σε έναν υποθετικό διάλογο. Ότι ποιήματα σαν εκείνα του ποιητικού υποκειμένου  προδίδουν την ποιητική τέχνη. Γιατί την ευτελίζουν αισθητικά την ποίηση ως τέχνη- και μάλιστα ως τέχνη ιερή και θεόπνευστη-  και την καθιστούν όχημα υποστήριξης επιδιώξεων και μάλιστα σκοτεινών. Την γειώνουν- κυριολεκτικά και μεταφορικά. Αποτέλεσμα αυτών είναι να απολεσθεί ο διδακτικός χαρακτήρας της ποίηση και να βρεθούν οι νέες γενιές έκθετες σε μεγάλους κινδύνους. Προσέχουμε ότι η λέξη "Προδίδετε" είναι πρώτη και ότι τα λόγια των υποστηρικτών αυτής της θέσης που σχετίζεται περισσότερο με το δόγμα "η τέχνη για την τέχνη " ενδύονται  επιμελημένο, αυστηρό και επίσημο λόγο, ο οποίος αναφέρεται  σε γενικές αρχές αυξημένης βαρύτητας και κύρους. Προσέχουμε επίσης τη χρήση κεφαλαίου γράμματος στις λέξεις  "Ποίηση" και "Άνθρωπος" και  το ιδιαίτερο σημασιολογικό φορτίου που προσδίδει αυτή.
 Στην δεύτερη στροφή αποδεικνύεται ότι τα παραπάνω αποτελούν "θέση προς άρσιν". Το ποιητικό υποκείμενο με λόγο καθημερινό, βιωματικό και άμεσο, σταράτα και ξεκάθαρα λόγια δηλαδή,  αρνείται την κατηγορία της προδοσίας και γεμάτο αγανάκτηση περνάει στην αντεπίθεση παραθέτοντας απτά, γλαφυρά και ξεκάθαρα που οδηγεί την ποιητική τέχνη η αντίληψη των πολεμίων του. Εξελίσσεται σε προϊόν που ξεπουλιέται στις διεθνή αγορές και στα λαϊκά παζάρια (σκόπιμη η αντιστροφή), γυρεύει δηλαδή αναγνώριση για να καλυψει ματαιόδοξες επιθυμίες αναγνώρισης και υστεροφημίες και αναζητεί  με λαϊκισμό τη απήχηση της μάζας, χαϊδεύοντας τα αυτιά του λαού και, αποπροσανατολίζοντάς τον,  δρώντας ως μέσο ελέγχου. (Ο Μπίρμαν το είχε πιο λίγο πιο φόρα παρτίδα:
 Κι οι ποιητές με χέρι υγρό,
υμνούνε της πατρίδας τον χαμό,
κάνουν με θέρμη τα στοιχειά στιχάκια,
με τους σοφούς του κράτους τα ‘χουνε πλακάκια,
σαν χέλια γλοιώδικα έχουν πουληθεί,
τους έχω βαρεθεί
)
Και το αποτέλεσμα των πρακτικών αυτών είναι  οι ποιητές αυτού του είδους να έχουν αποκοπεί από την πραγματική ζωή, άρα η ποίησή τους στερείται οποιουδήποτε ίχνους αλήθειας.Συνεπώς, είναι εκείνοι που έχουν προδώσει τον ιερό χαρακτήρα της ποίησης για τον οποίο όμως κόπτονται, καθιστάμενοι έτσι και υποκριτές, όπως υπαινίσσεται με τη χρήση της ρητορικής ερώτησης το ποιητικό υποκείμενο.
   Το οποίο γνωρίζει πολύ καλά την νέα κατηγορία που πρόκειται να του εξακοντίσουν οι αντίπαλοί του: Όλα αυτά που γράφει είναι "κηρύγματα και ρητορείες".  Καταγγελτικός λόγος, στερούμενος κάθε ένδειξης αισθητικής φροντίδας, τουτέστιν "στρατευμένη τέχνη", αν υποθέσουμε ότι αποτελούν τέχνη.  Μια κατηγορία την οποία αποδέχεται με ευχαρίστηση το ποιητικό υποκείμενο. Γιατί με την απάλειψη των περιττών "αισθητικών" στοιχείων, αυτό που μένει είναι η καθαρή ουσία της ποίησης. Η υπηρέτηση της αλήθειας. Άρα είναι, αν είναι στρατευμένη η ποίηση του ποιητικού υποκειμένου, είναι στρατευμένη στην υπεράσπιση της αλήθειας κι αυτό είναι και  σκοπός των στίχων  του. Αντίθετα,  για την αλήθεια  οι ξεπουλημένοι αντίπαλοι του αδιαφορούν, αν δεν συμμετέχουν κιόλας στην διαδικασία απόκρυψης και συσκότισής της.
Και εξηγεί γιατί στις δυο τελευταίους στίχους του ποιήματος:
Σαν πρόκες πρέπει να τις καρφώνεις τις λέξεις 
για να μην τις πάρει ο άνεμος.
   Το κάρφωμα των λέξεων του Αναγνωστάκη είναι ταυτόσημο με τους σταυρούς που καρφώνει ο ποιητής στο ποίημα του Σαχτούρη. Άρα το "καρφώνω" λειτουργεί ως συνώνυμο του "γράφω" και δη του "γράφω ποιήματα". Είναι δηλαδή η ποίηση μια κοπιώδης και επίπονη διαδικασία, σκοπός της οποίας είναι διατηρήσει την μνήμη- άρα να υπηρετήσει την αλήθεια (= α στερητικό = λήθη)- μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες... 
Επιλογικά, θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος: "Ε και τι έγινε; Τι μπορεί να αλλάξει ένας στίχος;"
Την απάντηση την δίνει το τελευταίο ποίημα της τελευταίας συλλογής που εξέδωσε ο Μανόλης Αναγνωστάκης με τον εύλογο τίτλο "Επίλογος".

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.

Τὸ πολὺ πολὺ νὰ τοὺς ἐκλάβεις σὰ δυὸ θαμποὺς
προβολεῖς μὲς στὴν ὁμίχλη
Σὰν ἕνα δελτάριο σὲ φίλους ποὺ λείπουνμὲ τὴ μοναδικὴ λέξη: ζῶ.

«Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,*
«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες
κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα.»

Ἔστω.
Ἀνάπηρος, δεῖξε τὰ χέρια σου. Κρῖνε γιὰ νὰ κριθεῖς.

(*Αναφέρεται σε σχετικό ποιήμα του ποιητή Τίτου Πατρικίου, ο οποίος κατά τα λοιπά αναγνωρίζει κι εκείνος την αξία του ποιητικού λόγου, εφόσον με ένα ποιήμα εξηγεί  γιατί δεν γράφει πια ποίηματα . 
Υ.Γ. : Η ανάρτηση αυτή βασίζεται σε μια αγνώστου προελεύσεως διδακτική πρόταση που βρήκα στο αρχείο μου.  

Δεν υπάρχουν σχόλια: